“Təkbaşına Idarəçilik”dən…“Kollektiv Idarəçiliyə”

“Tarixini tədqiq və analiz edib ibrət götürməyən xalqın gələcəyi yoxdur.”

I hissə

 

XVIII əsrin ortalarından dünya qloballaşma prosesinin aktiv fazasına keçid aldı. Güclü dəniz donanmalarının intensiv inkişafı ölkələr arasında ticarət əlaqələrini genişləndirməklə, iqtisadi inteqrasiyanı da sürətləndirdi. İqtisadi inteqrasiyanın ölkə üçün əhəmiyyətini daha tez anlayan ingilislər çalışırdılar ki, öz qanunlarını dünyanın bütün regionlarına qəbul etdirməyə nail olsunlar. Artıq ölkələr arasında ticarətin hər kəsin qəbul etdiyi beynəlxalq normalar çərçivəsində aparılması ideyası xeyli aktuallaşmışdı.

XVI əsrdə İngiltərədə Tüdorlar sülaləsindən olan VIII Henrinin başladığı dini və siyasi reformalar onun qızı I Yelizaveta tərəfindən daha da inkişaf etdirildi. Hazırda bu ölkənin dövlət idarəçiliyi sistemində mövcud olan demokratik prinsip və ənənələrin bir sıra elementləri də elə o vaxtdan  tətbiq edilməyə başladı.

İngiltərədə yaranan yeni ictimai-siyasi formasiya, sənaye və elmin inkişafını ağlasığmaz səviyyəyə qaldırdı, burada gedən proseslər isə digər Avropa ölkələrini də müəyyən siyasi və iqtisadi reformalara sövq etdi. Hətta bir çox ölkələrin rəhbərliyi ənənəvi “təkbaşına idarəçilik”dən qismən “kollektiv idarəçiliyə” keçməyə məcbur oldular.

XVII əsrdə özünün Avropadakı hegemonluğuna güvənən İngiltərə sərhədlərini genişləndirmək strategiyasını həyata keçirməyə başladı. Sənayesinin və elmin sürətli tərəqqisi fonunda hər tərəfdən su ilə əhatə olunmuş bu ada-dövlət dünya hegemonu olmağın yeganə yolunun qüdrətli hərbi-dəniz donanmasının yaradılmasından keçdiyini gözəl anlayırdı. Elə məhz o vaxtlar təməli qoyulan hərbi-dəniz donanması qısa bir müddətdə və  sonrakı 150 ildə İngiltərəni dünya okeanlarının şəriksiz ağasına çevirə bildi…

Təsadüfi deyil ki, XVIII əsrdə müasir bazar iqtisadiyyatı nəzəriyyəsini yaradan (o vaxt  “modern ekonomi” sayılan bu nəzəriyyə indi “klassik ekonomi” adlandırılır – müəl.) dünyanın beş məşhur aliminin beşi də elə ingiltərəli idi. Adam Smit hələ o vaxt qeyd edirdi ki, sağlam rəqabət və antimonopoliya mühiti yaradılmasa, iqtisadi inkişaf mümkün olmayacaq.

Təbii ki, hələ 250 il bundan öncə, bu cür  iqtisadi qanunları yaradan, qəbul və real tətbiq edən ölkənin dünya tarixində ən böyük imperiyanı yaratmağa müvəffəq olması da məntiqi bir proses idi. Və beləliklə də, VIII Henrinin başlatdığı reformalar gələcəkdə “Böyük Britaniya” və ya “Birləşmiş Krallıq” adlandırılacaq imperiyanın əsasını qoydu. Təsadüfi deyil ki, bu gün 200 ildən çox demokratiya tarixinə malik yeddi ölkədən beşi məhz ingilis dilində danışır…

Həmin dövrdə İngiltərədə baş verən texniki və iqtisadi inqilabın fövqündə, Yaxın Şərqin böyük bir hissəsini və Avropanın da, təxminən, 30 faiz ərazisini əhatə edən Osmanlı imperiyasında tamam əks proseslər gedirdi. Heç bir reformanı qəbul etməyən, həm dində, həm də siyasətdə doqmatizmə üstünlük verən, ordunun gücünü əvvəlkitək əsgərin sayında və dini etiqadın güclü olmasında görən Osmanlı imperiyası günü-gündən zəifləyirdi…

XIII və XIV əsrlərdə Çingiz xanın və Teymurləngin (Avropa mənbələrində adı Tamerlan kimi göstərilir) tarixə monqol-tatar işğalı kimi düşən yürüşlərindən və ölkənin darmadağın edilməsindən sonra, min ildən çox dünyanın böyük imperiyalarından sayılan İran (Persiya) da özünə gələ bilmirdi. XVI əsrin əvvəllərində Səfəvilər sülaləsinin yaratdığı İran, yenidən  sərhədlərini iki dəfədən artıq genişləndirdi. 235 illik Səfəvilər sülaləsinin idarəçiliyi dövründə İranla Osmanlı imperiyası arasında ərazi uğrunda gedən müharibələrin sayı-hesabı yox idi. Nəticə etibarilə, bu müharibələr hər iki imperiyanın zəifləməsinə gətirib çıxartdı və Səfəvilər sülaləsinin tam süqutu ilə nəticələndi. Səfəvilərin süqutunun səbəblərindən biri də İslam dinindəki şiə məzhəbinin onların vaxtında xeyli inkişaf etdirilməsi oldu. Səfəvilər şiəliyi əsas ideologiyaya çevirməklə, az qala, 800 illik ərəb xilafəti tarixini də inkar edirdilər. Bu siyasət isə dünya müsəlmanlarının 80 faizindən çoxunu təşkil edən sünnü məzhəbinin daşıyıcılarını –  əsasən, ərəb və türkləri Səfəvilərin əleyhinə çevirmişdi…

XVI əsrdə Avropanın şimal-şərqində, indi Rusiya adlandırılan ərazidə monqol-tatarların yaratdıqları çoxsaylı knyazlıqlar (məqsəd özünüidarə əyalətləri formalaşdırmaqla, vaxtında vergiləri toplamaq və dövlət siyasətinin düzgün aparılmasına nəzarət etmək idi. Belə strukturlar Səfəvilərin, həmçinin Osmanlı imperiyasının vaxtında indiki Azərbaycan ərazisində də əyalət, vilayət, bəylərbəyilik, sultanlıq, sancaq və s. kimi adlar altında yaradılmışdı və 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra daha çox ayrı-ayrı xanlıqlar formasında müstəqilləşdilər – müəl.) monqol-tatarların zəifləmələrindən istifadə edərək, müstəqil dövlətlərini yaratmaq istəyirdilər. Monqol-tatarların və Osmanlıların hücumlarından hələ də təşviş içərisində yaşayan Qərbi Avropa dövlətləri, indiki Rusiyanın ərazisində tatarlara düşmən olan müxtəlif ölkələr yaratmaqla “bufer zona” formalaşdırmaqda maraqlı idilər. Avropanın heç bir ölkəsi aqressiv monqol-tatarlarla qonşu olmaq istəmirdi. Ona görə də rus knyazlıqlarına müstəqil dövlətlərini yaratmaqda kömək edirdilər. Rusiyanın ayrı-ayrı knyazlıqlardan böyük bir imperiyaya çevrilməsi XVIII əsrdə I Pyotr Romanovun (tarixə o, ingilis dilində “Greyt Pyotr” kimi də daxil olub-müəl.) çarlığı dövründən başlayır. Əslində, Rusiya imperiyasının yaranması prosesinə məhz Qərbi Avropa dövlətlərinin strateji planının məhsulu kimi baxmaq lazımdır. Təsadüfi deyil ki, aradan 300 il vaxt keçsə də, Rusiya imperiyası hələ indiyə qədər də dünya siyasətində öz yerini tapa, müəyyənləşdirə bilməyib. Bu bir həqiqətdir ki, Avropa dövlətləri heç vaxt Rusiyanı “Avropa” saymayıblar və həmişə “aziat” – “asiyalı” adlandırıblar. Qədim ənənələri, fərqli dəyərləri və insan münasibətləri, fundamental həyat fəlsəfəsi olan asiyalıların isə (Çin, Yaponiya, Koreya, Hindistan və s. ) haçansa Rusiyanı “Asiya ailəsi”nə qəbul edəcəkləri inandırıcı deyil.

Əslində, Rusiya imperiyası yaranandan bu günə qədər, həmişə Qərbin qlobal siyasətinin icraçısı rolunu oynayıb. Qərb ölkələrinə Osmanlı imperiyasını zəiflətmək lazım olan kimi, Rusiyaya müxtəlif vədlər verməklə onun üzərinə göndəriblər. Əgər müharibədə ruslar udursa – Osmanlı imperiyasına, uduzursa – ruslara kömək ediblər. XVIII əsrin başlanığıcından ta XX əsrin ortalarınadək, dünyanın strateji siyasətini müəyyənləşdirən əsas oyunçu məhz İngiltərə olub. II Dünya müharibəsindən sonra isə bu status ABŞ-a keçib və o, super-dövlətə çevrilib…

Iran imperiyasının XVIII əsrin əvvələrindən sürətlə zəifləməsi 1734-cü ildə Səfəvilər sülaləsinin tam süqutu ilə başa çatdı. 2 il müddətində hakimiyyət uğrunda gedən mübarizədə iki türk sülaləsinin – Əfşarlarla Qacarların birləşməsi onların qələbəsi ilə nəticələndi. 1736-cı ildə Əfşar tayfasından olan Nadir, indiki Azərbaycanın Muğan bölgəsində keçirilən böyük qurultayda özünü “şah” elan etdi. Nadir şah, ilk növbədə, İranın 200 il öncəki sərhədlərini bərpa etməyə başladı. Qısa müddətdə indiki Gürcüstan və Dağıstanda İranın mövqeləri bərpa edildi. Nadir şah indiki Orta Asiya, Əfqanıstan, Pakistan və Hindistanın qərb hissəsini də zəbt etdi. Yenidən İrana qayıdıb, Bağdadı Osmanlı imperiyasından almaq üçün hərbi əməliyyata başladı. Bağdad, müvəqqəti olsa da, yenidən İran imperiyasının tərkibinə daxil oldu. Qərb tarixçiləri Nadir şahı sərkərdəlik talantına görə, Makedoniyalı Aleksandrla müqayisə edir, onu “İranın Napoleonu” adlandırırlar.

Nadir şahı narahat edən məsələlərdən biri də dini etiqadlarına görə, kökləri, dilləri eyni olan iki xalqın daim bir-birləri ilə müharibə aparması idi (iranlılar şiə, Osmanlılar isə sünnü idilər-müəl.). Nəticədə, Qərbin köməyi ilə şimalda dirçəlməyə başlayan ruslar gah zəifləmiş Osmanlılara, gah da İrana hucum edirdilər. Bu səbəbdən Nadir şah dini reformalara başladı: şiəlikdə 6-cı İmam sayılan liberal fikirli, “Sadiq” ləqəbli Cəfər ibn Məhəmmədi əsas fiqur kimi qabartmaqla dində sünnüliyə daha yaxın olan “Cəfərilik” təriqətini yaratmağa cəhd etdi. Nadir şahın bu reformalarından sonra ilk dəfə olaraq, Osmanlı imperiyası şiələrə Həcc ziyarətinə getməyə icazə verdi. Əlbəttə, bu, böyük qələbə idi. 1747-ci ildə Nadir şah sui-qəsd nəticəsində öldürülməsəydi, dini islahatlar davam etdiriləcəkdi. Təəssüf ki, talantlı Nadir şah da idarə etməyin ancaq bir variantını – ilk növbədə, ətrafındakıları, daha sonra isə bütövlükdə milləti həmişə qorxu və təşviş içərisində saxlamaq üsulunu qəbul edirdi!

Nadir şah çox əzazil bir diktator idi. İşğal etdiyi ölkələrdə, hətta öz ölkəsində belə, yüz minlərlə insanın amansızlıqla qətlə yetirilməsi sərəncamını vermişdi. Nəticədə, bu əzazilliyi, əldə etdiyi qələbələrə baxmayaraq, ona qarşı böyük nifrət yaratdı. Xüsusi ilə yaxınlarını, qoşun başçılarını səbəbsiz edam etdirməsi ona sui-qəsd təşkil ediləcəyinə şübhə yeri qoymurdu. Və bu şübhələr 1747-ci ilin iyun ayının 19-dan 20-ə keçən gecə özünü doğrultdu – o, yaxın ətrafı tərəfindən qətlə yetirildi!

Nadir şahdan sonra hakimiyyəti ələ keçirən qardaşı oğlu Adil şahın İranda 250 ildən çox şanlı tarixləri olan Qacarlar tayfası ilə dil tapa bilməməsi, onlarla müharibə aparması bütövlükdə Əfşarların süqutu ilə yekunlaşdı. Adil şah Qacarları məğlub edə bilmədi, bircə onu bacardı ki, gələcəkdə şah olacaq Ağa Məhəmməd Qacarı – 6 yaşlı uşağı axtalatdırdı.

Adil şahdan sonra hakimiyyətə gəlmiş Zəndilər sülaləsi (milliyyətcə, kürd mənşəlidirlər – müəl.) 40 il müddətində imperiyanı misli görünməmiş dərəcədə zəiflətdi. 1747-ci ildə Adil şahın əmri ilə axtalanmış Ağa Məhəmməd Qacar, sonradan Zəndilər sülaləsi tərəfindən 1763-cü ildə zindana atıldı. Ancaq 1779-cu ildə azadlığa çıxan olduqca istedadlı, xarizmatik Ağa Məhəmməd, qısa bir müddətdə Zəndilər sülaləsinə qarşı alovlanan hərəkata rəhbərlik etməyə başladı. 10 ildən çox çəkən vətəndaş müharibəsi nəticəsində, 1794-cü ildə Ağa Məhəmməd Qacarın yaratdığı ordu artıq İran ərazisinin yarısından çoxuna nəzarət edirdi. Həmin il Şah Alı xanı qətlə yetirməklə, Ağa Məhəmməd Qacar Zəndilər sülaləsinin şərəfsiz fəaliyyətinə birdəfəlik son qoydu. 1794-cü ilin ortalarından İranın mütləq hakimi Ağa Məhəmməd şah Qacar oldu. Ancaq o, digərləri kimi, tezcə özünü şah elan etmədi. İranın itirilmiş ərazilərini qismən bərpa edəndən sonra özünü şah elan edəcəyinə and içdi.

Ağa Məhəmmədin birinci hərbi yürüşü Qafqaza oldu. Zəndilər sülaləsinin zəifləməsindən faydalanan indiki Gürcüstan özünü müstəqil elan edib, 1783-cü ildə Rusiya ilə müqavilə imzalamışdı. Müqaviləyə görə, faktiki, Gürcüstan Rusiyanın himayəsini qəbul etmişdi. Ağa Məhəmməd, ilk növbədə, Gürcüstanı cəzalandırmaq qərarına gəldi. O, vaxtilə Gürcüstandan  gətirilmiş qullardan və türkmənlərdən ibarət yaxşı təlim almış kiçik bir nizami ordusu ilə, demək olar ki, heç bir müqavimətə rast gəlmədən Gürcüstanı tutdu, Tiflis şəhərini viran qoydu. İranın hududlarını bərpa edəndən sonra Qacar Tehranı paytaxt elan etdi. 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd Qacar yeni paytaxt Tehranda şahlıq titulunu təntənəli surətdə qəbul etdi və beləliklə, Qacarlar sülaləsinin təməli qoyuldu.

Ardı Var

QARABAĞ: Müqavimətsizlikdən Doğan Faciə (2011) Kitabından