Aprel 13, 2013 
1797-cı il, Tehran, Şah sarayı.
Geniş bir ərazidə İranın torpaqlarını qaytardıqdan sonra paytaxtı Tehrana köçürüb orada özünü “Şahənsah” elan edən Ağa Məhəmməd Qacarın bütün ölkə boyu nüfuzu çox yüksək idi. Artıq neçə illərdir ölkəni zəiflədən vətəndaş müharibələri tarixə çevrilmiş, İranda Qacar şaha qarşı çıxacaq bir qüvvə belə, qalmamışdı. Şah yaxşı bilirdi ki, indiki təntənə uzun sürməyəcək, ruslar yenidən baş qaldıracaqlar. İmperiyasının sərhədlərini genişləndirmək məsələsində manyaklıq səviyyəsinə qalxmış Yekaterinanın ölümündən sonra taxt-taca sahiblənmiş oğlu Paveli yalnız Rusiyanı avropalaşdırmaq maraqlandırdığından, Qafqaz yaddan çıxmışdı. Ancaq burnu Avropada əziləndən sonra o, yenidən Qafqaza dönəcəkdi.
Ömrü boyu İranın xarici siyasətini formalaşdıran Qacarlar Avropa ölkələrinə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Ağa Məhəmməd İngiltərəni İrana müttəfiq etmək üçün dəridən-qabıqdan çıxırdı. Hətta bu məqsədlə bəzi siyasi reformalara da hazır idi. İngiltərə isə, həmişəki kimi, “nə dost, nə də düşmən” siyasəti aparırdı. Osmanlıların və rusların siyasətlərinin biryolluq formalaşmasını, qətiləşməsini gözləyirdi. Sözsüz ki, bu iki imperiyadan hər hansı biri İngiltərənin maraqlarına zidd siyasət yürütsəydi, dərhal onların İranı dəstəkləməsi gündəmə gələcəkdi.
Ağa Məhəmməd birinci vəziri və eyni zamanda, Xarici İşlər naziri olan Hacı İbrahim xan Kələntərlə bu məsələni müzakirə edirdi. Hacı Kələntər Zəndilərin vaxtında da bu vəzifədə işləmişdi. Hamı fikirləşirdi ki, Ağa Məhəmməd onu asdıracaq. Ancaq əksinə oldu. Ağa Məhəmməd, özü kimi ağıllı adamları yüksək qiymətləndiridi ki, Kələntər də onlardan biri idi. Şaha xoş gəlmək üçün ağılsız məddahlar hələ də İranın qələbəsini qeyd edir, ona yarınmaqla məşğuluydular. Təkcə Hacı Kələntər onun kimi imperiyanın gələcəyi üçün narahatlıq keçirir, hər dəfə şahın yadına xarici siyasəti formalaşdırmağı salırdı. Hər ikisi də əmin idi ki, güclü müttəfiqlərsiz İranın mövqelərini saxlamaq mümkün olmayacaq.
Növbəti müzakirədə şah İngiltərə və Fransa ilə bağlı tapşırıqlarını Hacı Kələntərə verib, Osmanlılarla dil tapmaq üçün səylərini daha da artırmağı tövsiyə etdi. Sonra üzünü ikinci vəzirə tutub:
– Sənə ermənilərlə əlaqədar tapşırıq vermişdim, yadından çıxmayıb ki? – deyə, soruşdu.
Vəzir tələm-tələsik danışmağa başladı:
– Sizin tapşırıq heç yaddan çıxarmı, şahım, hər şeyi dərinliklə öyrənmişəm, plan da hazırdır. Soruşmadığınız üçün cəsarət edib bu barədə məlumat verməmişəm, üzr istəyirəm…
– Yaxşı, uzatma, məlumat ver, – şah dedi.
Vəzir:
– Şahım, bütün xanlıqlarda ermənilərin sayı cəmi səkkiz min nəfərdir. Ola bilər, on minə çatsın, çünki bir hissəsi erməni olduğunu gizlədir. Onlar ancaq üç xanlıqda – Naxçıvan, İrəvan və Qarabağda yaşayırlar. Əsas hissəsi, yəni 90 faizi 1785-ci ildən sonra ya Osmanlı torpaqlarından, ya da İranın cənub-qərbindən oralara köçüblər. Ermənilərin Arazın o tərəfinə köçməsində rusların əli var. Yerli camaatla tez qaynayıb-qarışıblar, çünki onlar, əsasən, türk dilində danışırlar. Hər yerdə olduğu kimi, köçdükləri yerlərdə də daha çox varlı adamlara qulluq edirlər. Bir hissəsi də pal-paltar tikmək, ayaqqabı düzəltmək və sair bu sayaq kiçik işlərlə məşğuldurlar. Əmrinizə uyğun olaraq, 1794-cü ildən bu günə qədər, bir erməni ailəsinə də Arazı keçməyə icazə verməmişik. Onları oradan qısa müddətdə sürgün etmək çox asan işdir. Lazımdırsa, hamısını qətlə yetirmək də olar. Təki, əmriniz olsun…
Şah:
– Hələlik toxunmayın, qoy, yaşasınlar. Bu il Qafqaza bir də hərbi yürüş etmək istəyirəm. Gərək, Qafqazda Rusiyanın adını çəkməyə cəsarət edəcək bir adam da qalmasın!
Ağa Məhəmməd şah Qacar uzun müddət idi ki, Azərbaycan xanlarının bu cür namərd davranışlarının səbəblərini araşdırırdı və nəhayət, qəti qənaətə də gəlmişdi: o, Səfəvilərin yaratdığı xanlıq sistemini ən böyük səhvlərdən sayır və xanların xəyanətkarlıqlarını da bunda görürdü. Onun qənaətincə, Azərbaycanı ayrı-ayrı xanlıqlara parçalamaqda məqsəd şahlığa qarşı mütəşəkkil qüvvənin yaranması təhlükəsini aradan götürmək olmuşdu. Buna nail olunmuş, nəticədə eyni millət yerliçilik prinsipləri ilə bir-birindən ayrılmışdı. Şahdan ənam və imtiyazlar əldə etmək üçün yaltaqlıq, mədhiyyəçilik xüsusi vüsət almışdı. Ən əsas məsələlərdən biri də bu idi ki, xanlar İran şahlarının sevimlisinə çevrilmək naminə, bir-birlərini mütəmadi satmaqla, qarşılıqlı qarayaxmalarla, nüfuzdansalmalarla məşğul idilər. Xanlıqlar arasında yaranmış düşmənçilik əsl düşməni görmək hissini yoxa çıxartmışdı. Şah, Azərbaycandakı xanlıqları saxlamaqla, onları İranın tərkibində kiçik bir dövlət halında birləşdirmək və orada vahid Azərbaycan şahlığı yaratmağı qərara almışdı. İranın əyalətlərində şahlıqlar, bütün İran üzrə isə bir nəfər Şahənşah olmalı idi…
***
Ağa Məhəmməd qardaşı oğlu Fətəlini Fars vilayətinə başçı təyin etmişdi. Qafqaza yürüş öncəsi onu yanına çağırdı:
– Müharibədə hər şey ola bilər, mənim başıma bir iş gəlsə, vəliəhd sənsən. Bu barədə tapşırıqlarımı vermişəm.
Qardaşı oğlu əmisinin gözlənilməz təklifindən təşvişə düşdü, fikirləşdi ki, yəqin, şah ondan şübhələnib, öldürəcək. Yerə yıxılıb ağlaya-ağlaya onun dizini qucaqlamaq istəyəndə, şah qəzəblə onu saxladı və dedi:
– Qacarlar həmişə kişi kimi yaşayıblar, dur ayağa! Həqiqətən, özümdən sonra səni şah görmək istəyirəm, qorxma! Mən Şah Abbas deyiləm ki, uşaqlarımı belə yollarla yoxlayıb, sonra öldürəm.
İranın ən tanınmış şahlarından sayılan Şah Abbas ömrünün sonuna yaxın oğlanlarının ona sui-qəsd edib yerinə keçəcəklərindən ehtiyatlandığı üçün onlardan 3-nü öldürtdürüb, birinin isə gözlərini çıxartdırmışdı.
Şah Ağa Məhəmməd, həqiqətən, Azərbaycan xanlıqlarını ruslara satılanlardan təmizlədi. Əsas satqın İbrahimxəlil xan onun yürüşə başladığını eşidən kimi, Dərbəndə qaçdı. Yürüşün son dayanacaq yeri sayılan Şuşa şəhərinə daxil olan Qacarın kiçik bir dəstəsini camaat toy-bayramla qarşıladı. Əsas qüvvələrini qalanın aşağısında – düzənlikdə saxlayan şah, sabahısı Qarabağın tanınmışları ilə görüşüb kimi xan təyin edəcəyini müəyyənləşdirmək istəyirdi. Ancaq elə həmin gecə, Nadir şah kimi, onu da öz ətrafından olanlar qətlə yetirdilər. Şahın öldürülməsi xəbərini eşidən İbrahimxəlil gecə-gündüz at sürüb özünü Şuşaya çatdırdı. Şahın cənazəsini hazırlayıb təntənəli şəkildə Tehrana göndərdi. Süvarilərin, bəzəkli faytonların müşahidə etdiyi şahın cənazəsinin yanında İbrahimxəlil xanın ən çox inandığı adamlar yeni şah Fətəliyə çoxlu qızıl-gümüş və digər zinyət əşyaları aparırdılar. Yazdığı məktubunda İbrahimxəlil xan səhvlərini boynuna alıb, qələt etdiyini qeyd edir və şahdan ona qulluqçu olmağa icazə istəyirdi. Fətəli şah onu bağışladı. Ancaq 1804-cü ildə namərdliyə alışqan İbrahimxəlil xan rusların ona müstəqil dövlət qurmağa kömək edəcəkləri vədinə uyub, şahı və Qarabağı yenidən satdı. Buna baxmayaraq, İbrahimxəlil xanın xidmətləri tezliklə rusların yadından çıxdı. 1806-cı ildə – “Azərbaycanı öz separatçı davranışlarıyla parçalayan xan” vəzifəsini yerinə yetirəndən sonra, daha o, ruslara lazım olmadı. Onu artıq rusların kiçik zabit heyətindən başqa, demək olar, heç kim qəbul edib müstəqil dövlət qurmaqda ona verilən söz barədə nağıllarına qulaq asmaq istəmirdi. Axırda çar generalı “Bu sırtıq adamı elə rədd edin ki, bir də heç kimin gözünü yağır etməsin!”- əmrini verdi. Ruslar iki gündən sonar bir güllə ilə İbrahimxəlil xanın şərəfsiz ömrünə son qoydular…
Fətəli şahın ən böyük səhvi isə artıq ingilis və Osmanlılarla dil tapmağa nail olmuş Hacı Kələntəri əvvəl işdən azad etməsi, daha sonra da öldürtməsi oldu. İdarəçilikdən başı çıxmayan, heç buna vaxt ayırmaq istəməyən şahın əsas məşğuliyyəti rəssamlıq etmək və şeir yazmaq idi. Gözəl qızlara patoloji marağı isə şah psixikasını idarə etmək qabiliyyətinə malik deyildi. O, seks dəlisi idi. Xoşuna gələnlərin hamısını özünə arvad etdiyindən, 158 qadından yüzlərlə uşağı doğulmuşdu. Vaxtını ancaq mənasız şəkillər çəkib, şeir yazmaqda və hərəmxanada keçirən şahın dövlət işləri ilə məşğul olmağa qətiyyən həvəsi yox idi. Əzəmətli İran imperiyasının süqutuna artıq start verilmişdi…
Tarixi arayış
Napoleon Bonapartın Fransada dövlət çevrilişi ilə hakimiyyəti ələ keçirməsi Avropada siyasi tarazlığa son qoydu. Napoleonun Misir müharibəsində iştirakından istifadə edən rus və italyan silahlı qüvvələri 1798-ci ildə fransızları İtaliyadan qovmağa nail olmuşdular. Parisdə inqilabdan sonra formalaşan parlamentin təcrübəsizliyi nəticəsində, ölkədə dərin anarxiya hökm sürürdü. Misirdən təcili Parisə dönən Napoleon heç bir müqavimətə rast gəlmədən, dövlət çevrilişi edib hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirə bildi. Xalq arasında yüksək avtoritetə malik olan Napoleon, ilk növbədə, kiçik bir ordu ilə yenidən İtaliyaya yürüş təşkil etdi və qısa zaman içərisində – 1800-cü ildə sayca özlərindən beş dəfədən də artıq rəqib qoşunları məğlub etdi. Fransızların qələbə xəbəri Parisə çatanda Napoleon hələ yoldaydı. Artıq o, qüdrətinə görə, fransızlar üçün Allahdan sonra ikinci yerdə dayanmışdı. Odur ki, 1804-cü ildə özünü imperator elan edəndə, fransızlar bunu toy-bayramla qarşıladılar. Napoleonun imperator olması tək Avropada yox, dünyada siyasətin dəyişilməsinə gətirib çıxardı. Talantlı sərkərdə vuruşduğu ölkələrin qoşunları ilə müqayisədə bir neçə dəfə azsaylı orduya malik olsa da, 1804-1808-ci illər arasında bir-birinin ardınca Avstriya, Prussiya, Rusiya kimi böyük dövlətlərin birləşmiş hərbi qüvvələrini təslim olmağa məcbur etmişdi. 1808-ci ildə Avropanı təslim etmiş, Rusiyanı alçaldıcı müqaviləyə qol çəkdirmiş Napoleonun yeganə bir problemi var idi – İngiltərə! İndiyə qədər Avropada hegemonluq etmiş İngiltərə Napoleonun ikinci, özünəbərabər güc sahibi olması ilə razılaşmaq istəmirdi və bu səbəbdən Avropada Fransaya qarşı müqaviməti gücləndirirdi. Napoleonun yaratdığı güclü hərbi donanma ilə İngiltərəyə qalib gəlmək planı onun üçün ağır itkiylə nəticələnmişdi – ingilislər bu donanmanı darmadağın etmişdilər.
Bu illər ərzində Rusiya imperiyası isə bütün resurslarını müharibə aparmağa səfərbər etmişdi. O zaman 39 milyon əhalisi olan Rusiya imperiyası 1 milyon 200 min nəfərlik ordu yaratmışdı. Müqayisə üçün deyək ki, 50 milyona yaxın əhalisi olan Fransa imperiyasının cəmi 600 min, 25 milyonluq Osmanlı imperiyasının isə 400 min nəfərlik ordusu var idi. Bu böyüklükdə ordunun mövcudluğuna baxmayaraq, Rusiya Osmanlılarla müharibədə də bir şeyə nail olmamışdı və Napoleona da 1808-ci ilə qədərki bütün döyüşləri uduzmuşdu. Alçaldıcı müqavilə imzalayanda rus çarı Napoleondan İstanbulu tutmaqda ona kömək etməyi xahiş etsə də, rədd cavabı almışdı, ancaq yenə Osmanlılarla heç bir əhəmiyyət kəsb etməyən müharibəni davam etdirirdi.
Çar Aleksandrı şad edən yeganə xəbər Qafqaz regionundan gəlmişdi. Burada cəmi 50 min nəfərlik – Avropadakından da zəif hazırlanmış ordu, hec bir müqavimətə rast gəlmədən, artıq Gürcüstanı, həmçinin Bakı, Quba, Dağıstan və başqa kiçik əyalətləri ələ keçirərək, Rusiyanın tərkib hissəsi elan etmişdi. 1804-cü ilin yanvarında Gəncənin ruslar tərəfindən işğalı, nəhayət ki, Fətəli şahı yuxudan oyada bildi. İngiltərənin ona kömək edəcəyinə razılıq alandan sonra cəsarətlənib Rusiyaya müharibə elan etdi. Rus ordusu İrəvan ətrafında ilk – 19 iyun döyüşündə şahın istedadlı oğlu gənc Abbas Mirzənin başçılığı etdiyi qoşun tərəfindən qaçmağa məcbur edildi. 4 sentyabrda İrəvan xanlığında ağır məğlubiyyətə uğrayan rus ordusu yenidən Gürcüstana qaçdı.
Müvəqqəti uğurdan başı gicəllənən şah təzədən öz adətinə – eyş-işrətə və rəssamlığa üz tutdu. Oğlu Abbas Mirzənin israrla əlavə qoşun yaratmaq, “İngiltərəni verdiyi vədə əməl etməyə çağıraraq, artilleriya və təlimatçları göndərməyi tələb etmək lazımdır, yoxsa biz ölkəni tamamilə itirəcəyik” kimi tələblərini qulaqardına vuran şah, ümumiyyətlə, onu paytaxtdan uzaqlaşdırdı.
14 may 1805-ci ildə Rusiya Qarabağ xanı İbrahimxəlillə müqavilə imzaladı. Bu müqavilə əsasında İbrahimxəlil xan, onun varisləri və Qarabağ Rusiyanın yurisdiksiyasına keçdi. Bundan əlavə, İbrahimxəlil xan İran-Rusiya müharibəsində Rusiya tərəfindən aktiv iştirakçı olacağına dair sənəd imzaladı. Onun ardınca, Şəki və Şirvan xanlıqları da Rusiyaya heç bir müqavimət göstərmədən təslim oldular. Yeganə Bakı xanlığı, başda Hüseynqulu xan olmaqla, rus qoşunlarını Bakıdan qovmağa nail oldu. 1806-cı ildə rus donanması yenidən Bakını uzun müddət bombaladıqdan sonra Rusiyanın tərkibinə keçmək təklifi ilə çıxış etdi. Ancaq hazırlanmış müqaviləni imzalamağa xanın qardaşı İbrahim bəy mane oldu. O, ölüm təhlükəsinə məhəl qoymayıb, müqaviləni imzalayacaq rus generalı Sisianovu və podpolkovnik Eristovu öldürdü. Bundan sonra ruslar yenə Bakını tərk etməli oldular…
Ardı Var
QARABAĞ: Müqavimətsizlikdən Doğan Faciə (2011) Kitabından
Rəsul bəy,mən bu hissəni oxuduqdan sonra sizin Azərbaycan tarixini kifayət qədər obyektiv şərhinizə sevindim.Bizim bədbəxtçiliklərimizdən biri də doğma tariximizi primitiv bilməyimizdir.Əgər bilsəydiniz 9-cu sinif Azərbaycan tarixi dərsliyində bu xanları necə ideallaşdırırlar,necə “qəhrəman” kimi göstərirlər onda şoka düşərdiniz.Hələ üstəlik yazırlar ki bu xanlıqlar “İran işğalçılarına qarşı qəhrəmancasına mübarizə aparırdı”.Əslində isə Qafqazın qanuni hökmdarı türksoylu İran şahı idi.Çox təəssüf olsun ki biz avam azərbaycanlılar bu satqınlara,Vətən xainlərinə,regionçuluğun əsasını qoyanlara “qəhrəman” deyirik.
Azarbaycan xalgina Avam dema, xalgi har seyi ala bilir, Rasul bay da o xalgin bir nümayandasi kimi, Buna bir sübutdur.