“Ya gərək, öz xoşunla tacından əl çəkəsən, ya da ətrafındakı ağıllı adamlar səni zorla qovalar!”

Əvvəli

6-cı epizod

Türkiyə, İstanbul, Sultanın sarayı, 1827-ci ilin noyabrı…

Sultan Mahmud dərin fikrə getmişdi. Vəziri və çox inandığı iki paşası səslərini çıxarmadan, gözləyirdilər. Bilirdilər ki, sultan bir azdan danışacaq. Gözlədikləri kimi də oldu. O, qəfildən partladı:

– Kələ köpək oğlu, səndən şah olmaz, sən ancaq insanların sayını artırmaq üçün yarayırsan. Sənin o balaca beynində 12-14 yaşlı qızların ətli dalından başqa heç bir şey yerləşmir. Kələlər ilin bir ayını aktiv olurlar, bədbəxt oğlu, sənsə ilin 365 gününü arvad yatağından çıxmırsan. Yüzdən çox oğul əkmisən, köpək oğlu, şahlığı ver birinə, rədd ol, get, arvadlarının tumanlarını çıxartmağa dəə…!

Hər üçü söhbətin İran şahı Fətəlidən getdiyini bilirdi. Sultan davam edirdi:

– Oğlu Abbas Mirzə də özünün tayıdır, ağlı yoxdur. Mən bilmirəm, onun nəyi bu ingilislərin xoşuna gəlib? Sizin xahişinizlə mən onunla bir il bundan öncə görüşdüm. Ona üstüörtülü “Şahzadə, idarəçiliyin əsas şərti dövlət işlərinin arvad tumanının altında qalıb itib-batmasına yol verməməkdir. Ya gərək, dövlət işlərini görəndən sonra arvadların dalına baxasan, ya da şahlıqdan əl çəkib daim o işlə məşğul olasan,”- dedim. Qıpqırmızı oldu. Əlbəttə, başa düşürdü ki, söhbət onun atasından gedir. Mən fikir vermədim, sözümü axıra qədər dedim. Ona bildirdim ki, ölkəyə ziyan gətirən adətin ləğvinin bir yolu var: ya gərək, öz xoşunla tacından əl çəkəsən, ya da ətrafındakı ağıllı adamlar səni zorla qovalar! Onun cavabı məni çaşdırdı. Nə desə yaxşıdır: “Padşahım, biz Şərqin ənənəvi hakimiyyətə gəlmək naminə atasını, qardaşını öldürmək kimi qeyri-sivil metodlarından əl çəkməsək, inkişaf edə bilməyəcəyik!” Bu da oğlu…”

20 ildir sivil bir ölkə yaratmaq istəyən Sultan Mahmud imperiyasının dağılmaq təhlükəsi real idi. Əsəbləri tarıma çəkilmişdi. Yenə öz-özünə danışırdı:

– Asiyalı köpək uşağı, müsəlmançılıq meydana gələndən, birinci dəfədir ki, Təbrizə kafir ayağı dəyir. Bu biqeyrətlərin çoxu təbrizlidir. Bunlar fars dilində danışmağa 10 yaşlarından sonra başlayırlar, o vaxta qədər türkcə qonuşurlar. Ümid edirdim ki, bunlar Qafqazı tutub, rusların diqqətini qismən Avropadan şərqə döndərərlər. Belə getsə, bu ruslar bu gün-sabah gəlib Bağdada çıxacaqlar. Kim onlara müqavimət göstərəcək – bir arvad dalı görəndə huşunu itirən Fətəli, ya onun intiligent oğlu Abbas Mirzə?! İngilislər rusların İran körfəzinə yaxınlaşmasına razı olmazlar…

Vəzir ehmalca sultanın sözünü kəsdi:

– Düz buyurursunuz, sultanım. Artıq Cəbəllütariqdən iki ingilis hərbi gəmisi İran körfəzi istiqamətində irəliləyir. Bizdə olan məlumata görə, onlar xeyli silah-sursat da aparırlar. Ondan başqa, ingilislər ruslara ultimatum veriblər ki, əgər təcili danışıqlara başlamasalar, İngiltərə 1814-cü ildən olan müqavilələrinin əsasında, İranın tərəfindən müharibəyə başlayacaq.

– Bu, yaxşı xəbərdir, ancaq hər ehtimala qarşı, biz kişiləri səfərbər etməliyik. Rusların əhalisi bizim imperiyanın əhalisindən, demək olar ki, iki dəfə artıqdır. 55 milyon onlardır, cəmi 26 milyon biz. İndi rusların Avropada 200 minlik ordusu dayanıb. Kül bu iranlıların başına, 60 minlik rusun qabağında dayana bilmədilər, – deyən sultan yenə hirsini İran şahının üstünə tökdü:

– Bizim cəmi 280 minlik ordumuz var. Onun 100 mini məcburən misirlilərin qarşısında dayanıb. 50 minə yaxınını İranla sərhəddə saxlamağa məcburuq. Beləliklə, Avropada cəmi 130 minlik ordumuz var. Bu, çox azdır. Bizim Avropada ruslarla vuruşmamaq şansımız yoxdur. Başda İngiltərə olmaqla, Avropa ölkələri müharibəyə qarışmayacaqlar. Ancaq biz udarıqsa – ruslara, onlar udarsa – bizə kömək edəcəklər. Bu axmaq ruslar başlarına salıblar ki, xristian olduqlarına görə, Avropa onlara kömək edəcək. Bir də Napoleona qarşı müharibədə İngiltərə, Prussiya və Avstriyanın onlarla koalisiya yaratdıqlarını unuda bilmirlər. Avropa müharibəsi heç bir nəticə ilə qurtarmayacaq, maksimum, yunanlara qismən azadlıq verəcəyik. Mən özüm rus səfiri ilə görüşüb, ona başa saldım ki, Avropanın məqsədi hər iki imperiyanı zəiflətməkdir, yeni çarınıza çatdırın ki, biz uzunmüddətli sülh bağlamaq istəyirik, müharibə yox. Nəticədə, o ağıldankəm Nikolay bizə, faktiki təslim olmaq, Avropadan çıxmaq, bütün torpaqları ruslara vermək şərtilə müqavilə göndərdi. Yaxşı ki, müqavilə ilə tanış olub, o səfiri mənim yanıma buraxmadınız, vallah, onun qanını elə buradaca tökəcəkdim. İndi vəzir, sən təcili Tehrana getməlisən. Həm ona mənim məktubumu çatdır, həm də çalış inandırasan ki, ruslarla təslimçilik müqaviləsi imzalamasın. Müharibəni davam etdirsin. Biz öz tərəfimizdən sərhəddə yaxın yerlərdə yerləşmiş 50 minlik qoşunumuzu Təbrizə göndərməyə, onlarla birlikdə Qafqazı azad etməyə hazırıq. Osmanlı imperiyası Avropada böyük müharibədən qaça bilsə, ordunun sayını artıracaq… Ancaq buna heç ehtiyac da yoxdur. Qafqazdakı 80 minlik rus ordusunu darmadağın etmək o qədər də çətin məsələ deyil. Şah razılıq versə, rusların yenidən Arazı keçib Qafqaza qayıtmasına imkan vermərik. Biz 10 minlik qoşunla İrəvan xanlığı və Naxçıvandan keçib Culfadan – arxadan ruslara zərbə vura bilərik. Başqa bir plan da mövcuddur – Vandan keçib Urmiya gölünə çıxmaq, Təbriz ətrafında düşməni mühasirəyə almaq və darmadağın etmək. Şahı başa sal ki, bu gün Qafqazı ruslara verməyin heç bir əsası yoxdur. O ki qaldı müharibədən sonra Qafqazı bölməyə, bizim Qafqazda maraqlarımız Gürcüstanın Qara dəniz sahillərində – Acariya deyilən kiçik bir məmləkətlə məhdudlaşacaqdır. Vəzir, Fətəli şah çox sürüşkən adamdır, özün məndən də yaxşı bilirsən. Ona ruslara təslim olmaq müqaviləsinə qol çəkməyə imkan vermək olmaz! Bu müqavilə rusların Avropada əl-qolunu açacaq!

Ardı Var

QARABAĞ: Müqavimətsizlikdən Doğan Faciə (2011) Kitabından