-“Gənc şahın təcrübəsizliyi Azərbaycanın daha 140 il də Rusiyanın əsarətində qalmasıyla nəticələndi…”;
Tarixi arayış
1853-cü ildə, “Türkmənçay” müqaviləsindən 25 il sonra Azərbaycanın Rusiya əsarətindən xilas olması və vahid bir ölkə kimi formalaşması üçün real tarixi şərait yaranmışdı.
Çar Nikolayın Avropada apardığı aqressiv siyasət 1840-cı ildən Rusiyaya qarşı düşmənçilik səviyyəsinə qalxan narazılığı günbəgün artırırdı. Onun Avropanın slavyanlar yaşayan ölkələrinin bütün işlərinə qarışmaq haqqının olduğunu iddia etməsi tək aparıcı Avropa ölkələrini yox, elə slavyanların özlərini də əsəbiləşdirirdi. Avropa slavyanları üçün əksər qanunlara tabe olan Osmanlı məmurları ilə işləmək, heç bir qanun-qaydaya əməl etməyən, sərxoş vəziyyətdə qadınları zorlayan, onların əmlakını talan edən ruslarla birgə yaşamaqdan daha rahat idi. Qonşu Baltik ölkələri, Moldova və Polşada rusların etdikləri vəhşiliklər məlum idi. Rusiya ilə sərhəddi olan bütün ölkələr onlara nifrət edirdi. Rusların aqressivliyi, ilk növbədə, İngiltərənin maraqlarına toxunurdu. Onların Orta Asiyanı da tutmaq planları ingilislərin Hindistanda olan maraqlarına birbaşa təhlükə yaradırdı.
O zaman İngiltərənin Baş naziri Aberdin olsa da, hakimiyyət Lord Palmerstonun əlində cəmlənmişdi. Palmerstonun planına görə, bu ərazilər – Aland adası və Finlandiya, Baltik ölkələri, Moldova və Volaxiya Rusiyadan alınıb İsveç, Prussiya və Avstriyaya verilməli, Polşada isə müstəqil dövlət yaradılmalı idi; Krım Osmanlılara qaytarılmalı, Qafqaz regionu isə ya bütövlüklə Türkiyəyə verilməli, ya da İran müharibədə iştirak edərsə, onlar arasında bölüşdürülməli idi. Bununla bərabər, Qafqazda Osmanlıların himayəsi altında iki müstəqil ölkə yaradılması nəzərdə tutulurdu: birincisi, o zonada yaşayan çeçen, inquş, avar və digər azsaylı xalqları birləşdirən Çerkeziya (Çərkəzistan) və ikincisi, Azərbaycan.
İngiltərə 1953-cü ilin aprelində müharibəqabağı ser Stratfordu Osmanlı imperiyasında səfir təyin etdi. Səfir Sultan Əbdulməcidlə görüşüb, onun Çar Nikolayın tələblərinə münasibətini bilmək istədi. Sultan Əbdulməcid Nikolayı “əbləh” adlandırıb, “bu adam bizim əsrlərlə Avropada olan torpaqlarda ağalıq etmək istəyir. Hələ bu azmış kimi, ürəyindən Bosfor və Dardenel boğazlarına nəzarət etmək, İstanbulu tutmaq keçir. Yadından çıxıb ki, biz türklər olmasaydıq, Rusiya adlı ölkə də olmayacaqdı. Biz onun heç bir şərtini qəbul edə bilmərik, müharibə edəcəyik”, – söylədi.
Səfir sultanın alovlu çıxışından məmnunluğunu gizlətmədi:
– Əlahəzərət, haqq-ədalət uğrunda müharibədə Birləşmiş Krallıq sizing yanınızda olacaq. Bizim ölkə belə hesab edir ki, siz Çar Nikolayın bəzi tələblərinə güzəştə getsəniz, daha düzgün olar. Simvolik güzəştlərin sizin üçün bir əhəmiyyəti yoxdur, ancaq Nikolay onu qorxaqlıq kimi qəbul edib, şərtlərini bir qədər də kəskinləşdirəcək. Avropa bu adamın aqressiv sifətindən üz döndərməlidir.
Sultanın onunla razılaşdığını hiss edən səfir sözlərinə davam etdi:
– Əlahəzrət, İranın da bu müharibədə bizim tərəfimizdən çıxış etməsi həm siyasi, həm də hərbi nöqteyi-nəzərdən sərfəli olardı. Ruslar qoşunlarınızın Avropada olmasından istifadə edib, sizə Ərzurum, Qars zonasından hucum edə bilərlər. İranın müharibəyə qatılması onları bu şansdan məhrum edər və siz Avropaya əlavə qüvvələr göndərə bilərsiniz. Biz iranlılarla danışıqlar aparacağıq, ancaq siz də öz tərəfinizdən onları bu işə təhrik etsəniz, çox yaxşı olar. Hər halda, Qafqaz kimi bir regiona yenidən sizinlə birlikdə nəzarət etmək onların marağında olmalıdır.
Türk və ingilislərin Nəsrəddin şahla apardıqları danışıqlar bir nəticə vermədi. Gənc Nəsrəddin şah Rusiya ilə Avropa ölkələri arasında yaranmış ixtilafın mahiyyətini anlaya bilmədi və yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə etməkdən boyun qaçırdı. İngilisləri indiyə qədər verdikləri vədlərə əməl etməməkdə günahlandıraraq, əksinə, Rusiya ilə dostluq müqaviləsi bağladı. İngilislərin ssenarisi ilə Osmanlıların bəzi güzəştlərə getmələrinə baxmayaraq, Çar Nikolay tələblərini daha da artırdı. İstədiyinə nail olmaqda qətiyyətini göstərmək üçün 3 iyulda Moldova və Volaxiyanı tutdu. Avropa ölkələri təcili Venaya toplaşıb, Rusiyanın qoşunları bu ərazidən çıxartmaq haqqında nota qəbul etdilər. Rusiyanın notaya məhəl qoymaması, Osmanlı, İngiltərə və Fransanın ona qarşı müharibəyə başlamasına gətirib çıxardı.
1855-ci ildə Rusiyanın Qara dənizdə yerləşən donanması darmadağın edildi və Krım, Sevastopol şəhərinin tutulması ilə təslim oldu. Krımda rus qoşunlarının ağır məğlubiyyətini eşidən Nikolayın ürəyi partladı. Onu əvəzləyən oğlu II Aleksandr vəziyyətin Rusiya üçün çox acınacaqlı qurtaracağını anladığından, sülh danışıqları aparmaq təklifi ilə çıxış etdi və birləşmiş qüvvələrin ağır şərtlərini qəbul etməyə məcbur oldu. Ən əsası, Rusiya nəinki Bosfor boğazına yaxınlaşa bilmədi, Qara dənizə qismən də olsa nəzarət hüququnu bu dəfə birdəfəlik itirdi.
1855-ci ildə Türkiyənin şimalında müharibə aparan rusların Qafqazda heç bir gücü yox idi. Şah Nəsrəddin on minlik qoşunla nəinki bütün Azərbaycanı, Qafqazı da azad edə bilərdi. Ancaq gənc şahın təcrübəsizliyi Azərbaycanın daha 140 il də Rusiyanın əsarətində qalmasıyla nəticələndi…
Ardı Var
QARABAĞ: Müqavimətsizlikdən Doğan Faciə (2011) Kitabından
Siz tam dogrusunuz.Ey vay vetenim.canim vetan.hayatimin menasi Azerbavcan.