“Özümü Yalnız Mənən Məsul Hesab Edirəm.”

Əvvəli

1990-cı illərin ortalarında Azərbaycanda siyasi sabitlik yaranandan sonra H.Əliyevin köklü sosial-iqtisadi islahatların keçirilməsinə həqiqi münasibəti üzə çıxmağa başladı. Həm bütünlükdə ölkənin özü seçim qarşısında idi, həm də dövlətin rəhbəri kimi H.Əliyev prinsipial və xalqımız üçün taleyüklü bir məsələ barədə öz tarixi seçimini etməliydi. O, ya ölkənin strateji kursunu demokratik siyasi və iqtisadi dəyişikliklər rejiminə salmalı, ya da onillər boyu adət etdiyi totalitar düşüncə tərzinə və diktatura idarəçiliyinə qayıtmalıydı.

H.Əliyev xalqımız üçün hələ onillər boyu xatırlanmalı və sağalması çətin olan yaralar vurmuş ikinci yolu seçdi. Məlum oldu ki, sabitlik H.Əliyevə heç də islahatlar üçün əlverişli baza kimi yox, total korrupsiya mexanizmini işə salmaq, tam maneəsiz şəkildə ölkənin sərvətlərini talan etmək, bütün səlahiyyətləri bir əldə cəmləşdirib diktatura rejimi yaratmaq, xalqı daim bir tikə çörək həsrəti çəkən müti və üzüyola kütləyə çevirmək üçün lazımıymış.

Mən 1996-cı ilin sentyabrında Azərbaycanı tərk edənə qədər xalqın vəziyyəti o dərəcədə ağır deyildi. Çünki H.Əliyevin xalqın yaşayışını ağırlaşdırmaq siyasətinə qarşı malik olduğum bütün vasitələrlə müqavimət göstərirdim və hesab edirəm ki, çox çətinliklə olsa da, buna müəyyən qədər nail olurdum.

Hələ 1995-ci ilin parlament seçkilərinə qədər, yəni, tam siyasi sabitlik yarananadək, hakimiyyət daxilində mütərəqqi dəyişikliklər yaratmaq cəhdləri süngü ilə qarşılanırdı. Sözsüz ki, təbiətən islahatçı-demokrat bir şəxs olduğumdan, eyni zamanda islahatlara normal qanunvericilik bazası yaratmalı olan orqanın – parlamentin rəhbəri kimi bunu hiss edirdim.

Mütərəqqi islahatlar siyasətinə qarşı H.Əliyevin və onun əlaltılarının müqavimətini neytrallaşdırmağın əhəmiyyətli yollarından biri Azərbaycanda demokratik islahatlarda marağı olan beynəlxalq maliyyə qurumlarının dəstəyini almaq idi. Onları inandırmağa cəhd göstərirdim ki, iqtisadi sahədə islahatların aparılması ücün qanunvericilik bazası yetərli olmalıdır, qiymətlər  liberallaşdırılmalıdır, valyuta birjaları açılmalıdır,  manatın dönərliyi təmin olunmalıdır, xariçi kreditlər məqsədyönlü olmalı, manatın kursu  sabitləşdirilməli,  istehsala  daxili  və xariçi  mənbələrdən  kredit qoyuluşu artırılmalıdır.  Beynəlxalq maliyyə qurumlarının ayırdığı kreditlərin ölkədə mənimsənilməsi və təyinatı üzrə xərclənməməsı daha ciddi narahatlıq doğuran məsələ idi.  Bu, bir tərəfdən ölkənin xarici   borclarını yüksəldir,   istehsalda  effektli rol  oynamır, digər tərəfdən isə ölkənin “korrupsiyaçı dövlət” imicini formalaşdıraraq gələcək hakimiyyətlərin manevr imkanlarını qabaqcadan məhdudlaşdırırdı. Buna görə də beynəlxalq maliyyə qurumlarının nümayəndələri ilə görüşərkən, onlardan Azərbaycana ayırdıqları kreditlərin üzərində ciddi nəzarət qoymalarını, bank sistemində islahatlar keçirmək, bir sıra nazirlikləri ləğv edərək islahatlara mane olan bürokratik aparatı ixtisara salmaqda kömək göstərmələrini xahiş edirdim. Ayrılmış kreditlərin H.Əliyevin komandası tərəfindən mənimsənilməsinin qarşısını almaq üçün bu işi beynəlxalq maliyyə qurumlarının nəzarətinə keçirməkdən başqa çıxış yolu yox idi. Bu nöqteyi-nəzərdən, 1996-cı il aprelin 30-da Dünya Bankının nümayəndəsi Vilfrit Salviyzi və 1996-cı il mayın 3-də Beynəlxalq Valyuta Fondunun nümayəndəsi Tappio Saavalayne ilə Bakıda apardığım danışıqlar az əhəmiyyətli rol oynamadı.

Beynəlxalq dairələrin diqqətini yönəltmək istədiyim prinsipial əhəmiyyətli məsələlərdən biri H.Əliyevin islahatları məqsədyönlü şəkildə ləngitmək siyasətinin qarşısını almaq idi. Komandanın bu siyasəti o qədər güclü şəkildə aparılırdı ki, parlament özəlləşmə ilə bağlı mövcud siyasətə təsir göstərə bilmirdi. 30 minlik ordusu olan bürokratik aparat islahatlara mane olmaqda xüsusi rol oynayırdı. Qəbul olunmuş qanunları qəsdən iflic və qeyri-işlək vəziyyətə salırdılar ki, islahatlar praktik şəkildə irəliləyə bilməsin. 1996-cı ilin aprelində Bakıda səfərdə olmuş Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının Avropa Departamentinin direktoru Xosro Zamanini, ABŞ səfiri Riçard Kozlariçi, ABŞ Konqresinin ATƏT üzrə komissiyasının aparat rəhbəri Maykl Oksu, həmin ilin mayında Böyük Britaniya İcmalar Palatasının üzvləri Mark Lennok Boydu və Naysel Evansı qəbul edərkən, açıq-aşkar xahiş etdim ki, kreditlərin xərclənməsini nəzarətə götürsünlər, islahatların davam etdirilməsi istiqamətində hakimiyyətə təzyiqlər göstərsinlər, idxal və ixracın tam liberallaşdırılmasına kömək göstərsinlər, bürokratik aparatın ixtisar edilməi məsələsini qətiyyətlə qoysunlar, idarəçilikdə kollektivlərin səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi üçün institut və universitet rektorlarının seçki prinsipi ilə təyin olunmasına nail olsunlar.

H.Əliyevin özəlləşdirmə prosesinə aşkar maneçiliyi bu prosesin nəinki müsbət nəticə verməyəcəyini, hətta xalqın ziyanına işləyəcəyini bu başdan müəyyənləşdirmişdi. Bütün realist adamlar üçün sirr deyildir ki, bu cür özəlləşmə ölkəni fəlakətə aparır. Özəlləşmənin, guya, hazırkı formada qeyri-adi müsbət nəticələr verəcəyi barədə dövlət məmurlarının yalan məlumatları ifşa olunmuşdu. Bilirdim ki, bu cür özəlləşmədən dövlət büdcəsi yox, H.Əliyevin klanı fayda görəcək. Buna görə də 1996-cı il martın 12-də Böyük Britaniya Parlamentinin üzvləri Kennet Veykeri, Lord Nikolas Betli qəbul edərkən onlara şübhələrimi açıq bəyan etdim ki, 1996-cı ildə özəlləşmədən dövlət büdcəsinə 200 milyon dollar vəsait daxil olacağı barədə hökumətin məlumatlarına inanmaq əsassızdır. Həqiqətən, nəinki 1996-cı ildə dövlətin büdcəsinə bu qədər vəsait daxil olmadı, hətta 4 ildən sonra – 2000-ci ildə özəlləşmədən büdcəyə daxil olan vəsait, hökumətin 100 milyon dollar elan etməsinə baxmayaraq, heç 20 milyon dollar səviyyəsinə də çatmadı.

Milli Məclisin yığıncaqlarında və digər rəsmi çıxışlarımda açıq bildirirdim ki, mən özəlləşdirməyə başlasaydım, bu prosesi indi çoxdan başa çatdırmışdım.

Sözsüz ki, beynəlxalq dairələr qarşısında  islahatları sürətləndirmək və effektini artırmaq, kreditlərin mənimsənilməsinin və korrupsiyanın qarşısını almaq üçün qaldırdığım bütün məsələlərin həllinə nail olmaq çətin idi. Çünki ölkə daxilindən müqavimət güclü idi. Lakin beynəlxalq dairələrlə birlikdə, az da olsa, nailiyyətlər əldə edə bildik. Qiymətlərin liberallaşdırılması, manatın dönərliliyinin təmin olunması, bəzi lüzumsuz strukturların ləğvinə nail olmaq bu qəbildən uğurlar sayıla bilər.

Sədri olduğum parlamentdə ölkəmiqyaslı demokratik islahatlar uğrunda mübarizənin H.Əliyevin rəhbərliyi altında irticaçı qüvvələrin müqaviməti ilə rastlaşmasına dair bəzi faktlara və məqamlara diqqət yetirək.

H.Əliyevin total idarəçilik komandası bütünlüklə islahatların əleyhinə mövqe tutduğu üçün, təbii ki, ona qarşı çevrilmiş mübarizəni yalnız komandanın öz içərisində saxlamaq heç bir müsbət nəticə verə bilməzdi. Bu məsələdə beynəlxalq qurumların köməyi ilə yanaşı, ictimaiyyətin və KİV-in təzyiqi az rol oynamaya bilərdi. Buna görə də komandanın islahat ovqatında və gücündə olmadığını geniş dairələrə çatdırmağa ehtiyac var idi. Bu məqsədlə ilk kütləvi mətbuat çıxışım 1994-cü il iyunun 15-ə təsadüf etdi. Mövcud reallıqla kəskin qarşıdurma vəziyyəti yaratmağın ziyanlı nəticələr verə biləcəyini əvvəldən nəzərə alaraq, “Literaturnaya qazeta”ya verilmiş müsahibədə komandanın təfəkkür etibarilə qocaldığını, islahatların mahiyyətini və əhəmiyyətini dərk etmədiyini açıq şəkildə bildirdim. Sonradan bu istiqamətdə çıxışlarım proqram xarakteri alaraq, artıq prinsipial mövqe nümayişinə çevrildi.

Milli Məclisin yığıncaqlarında, müşavirə və toplantılarda iqtisadi islahatların istiqamət və prinsipləri, nəticələri və mövcud durumu barədə çıxışlarım total diktatura rejimi ilə üz-üzə dayanmış mütərəqqi dəyişiklikləri xilas etmək üçün şəraitin verdiyi və düşüncəmə görə tam istifadə etdiyim son vasitələr oldu.

İslahatları diktatura rejiminin pəncəsindən xilas edə bilmədiyimə görə, özümü yalnız mənən məsul hesab edirəm. Lakin əminəm ki, Azərbaycanda demokratiya təfəkkürü totalitar düşüncəyə, islahatlar kursu onu ləngitmək niyyətlərinə, hətta ən zəif demokrat isə H.Əliyevə tarixən qalib gələcək.

“Diktatorla Üz-Üzə” Kitabından (2001)

Ardı Var